Η συζήτηση γύρω από τη ναρκισσιστική προσωπικότητα, αυτό δηλαδή που χάριν ευκολίας αποκαλούμε “ναρκισσισμός”, είναι αρκετά παλαιά όμως πάντα συναρπάζει, προβληματίζει, ενώ δεν είναι λίγες οι φορές όπου υπάρχουν παρανοήσεις για το τι είναι πραγματικά ο νάρκισσος, καθώς στο χώρο της ψυχολογίας ακόμη και τώρα κάποιες φορές ο μύθος και η απλοϊκή προσέγγιση τείνουν να επικρατούν της έρευνας, της τεκμηρίωσης αλλά και της επιστημονικής άποψης γενικότερα.
Ας ξεκινήσουμε λοιπόν από τα βασικά. Ο Νάρκισσος γεννήθηκε ως καρπός βιασμού, ήταν όμως ένας πολύ όμορφος νέος στην αρχαία Ελλάδα που προκαλούσε το θαυμασμό λόγω της εξωτερικής του εμφάνισης. Σαν προσωπικότητα λέγεται ότι αγνοούσε επιδεικτικά τους πάντες και ποτέ δε μιλούσε ανοιχτά για τα συναισθήματα του. Κάποτε ένας νέος άνδρας που λεγόταν Αμεινίας τον ερωτεύτηκε, εξαιτίας όμως της αδιαφορίας-απόρριψης του Νάρκισσου ο νεαρός αυτός έδωσε τέλος στη ζωή του. Τότε η θεά Νέμεσις επενέβη και αποφάσισε να τιμωρήσει σκληρά το Νάρκισσο, αφού τον καταράστηκε να ερωτευτεί μόνο τον εαυτό του και έτσι ο Νάρκισσος πέθανε θαυμάζοντας ασταμάτητα το είδωλό του στα νερά μιας λίμνης. (λέγεται ότι μαγεμένος από το είδωλό του θέλησε να το αγγίξει, όμως στην προσπάθειά του αυτή έπεσε μέσα στη λίμνη και πνίγηκε).
Ας αφήσουμε όμως το μύθο γιατί ήρθε η ώρα να δούμε την πραγματικότητα. Τι είναι η ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας, ποια είναι τα χαρακτηριστικά του νάρκισσου, ποιες οι αιτίες που κρύβονται πίσω από τη συμπεριφορά του, μέχρι ποιο σημείο μπορεί να φτάσει και πώς μπορεί να θεραπευτεί ένα τέτοιο άτομο;
Ναρκισσιστικά είναι με λίγα λόγια τα άτομα που η δομή της προσωπικότητάς τους επιβάλλει να αντλούν επιβεβαίωση από παράγοντες που βρίσκονται έξω από τον εαυτό τους. Λίγο πολύ όλοι μας νιώθουμε ευάλωτοι σε θέματα που έχουν να κάνουν με το ποιοι είμαστε και πόση αξία έχουμε οπότε μια στάση ζωής σαν αυτή ως ένα μικρό και λογικό βαθμό θεωρείται νορμαλ. Σε ένα κόσμο που μεταβάλλεται ραγδαία, τα μέσα εκμεταλλεύονται τις ανασφάλειές μας, τρέφουν τη ματαιοδοξία και την απληστία μας. Έτσι, στις μαζικές κοινωνίες και σε αυτές τις εποχές ραγδαίων αλλαγών που ζούμε η άμεση εντύπωση που προκαλεί ένα άτομο στους άλλους ίσως και να είναι πιο σημαντική ή επιτακτική από την τιμιότητα, την ειλικρίνεια ή ακόμη και την ηθικότητα.
Ας γίνουμε όμως λίγο πιο συγκεκριμένοι: Για τους νάρκισσους θα λέγαμε ότι αυτό που θα μπορούσε να τους χαρακτηρίσει είναι ένα μοντέλο εσωτερικής έλλειψης. Υπάρχει κάτι που λείπει από την εσωτερική τους ζωή και φαίνεται ότι προσπαθούν συνεχώς να το βρουν, όπως είπαμε πιο πάνω από εξωτερικούς παράγοντες/πρόσωπα/καταστάσεις. Τα άτομα με ναρκισσιστική οργάνωση προσωπικότητας εστιάζουν την προσοχή τους στην εικόνα που προβάλλουν προς τα έξω, ενώ ένα σύνηθες μοτίβο που τους χαρακτηρίζει είναι ότι δυσκολεύονται να αγαπήσουν και να αγαπηθούν.
Στις μέρες μας πολλοί νάρκισσοι ανησυχούν και αισθάνονται ότι δεν ταιριάζουν στο περιβάλλον τους, ότι δεν τους αξίζουν οι άνθρωποι που τους περιτριγυρίζουν, ότι είναι γεννημένοι για ανώτερα πράγματα και σπουδαίες καταστάσεις. Ασχολούνται επίμονα με στοιχεία και γνωρίσματα που μπορούν εύκολα να παρατηρηθούν από τους άλλους, όπως η εμφάνιση/ομορφιά, ο πλούτος, η φήμη, η πρέπουσα συμπεριφορά και ούτω καθεξής. Η εικόνα αντικαθιστά την ουσία και η “περσόνα” (ο εαυτός που ένα άτομο επιδεικνύει στον κόσμο, Jung 1945), είναι πιο ζωντανή και πιο αξιόπιστη ένδειξη προσωπικής αξίας από το πραγματικό πρόσωπο και τον αληθινό χαρακτήρα ενός ατόμου. (Φαίνεσθαι>είναι).
Δουλεύοντας με τέτοια άτομα οι ειδικοί της ψυχικής υγείας τείνουν να συμφωνούν ότι σε κάθε ματαιόδοξο και μεγαλομανή ναρκισσιστή κρύβεται ένα ντροπαλό παιδί που συνεχώς παρατηρεί επικριτικά τον εαυτό του, ένα παιδί που με τα χρόνια εξελίχθηκε και ως ενήλικας αισθάνεται μονίμως ανικανοποίητος. Όλα τα ναρκισσιστικά άτομα μπορεί να παρουσιάζονται ως “στιβαροί”, δίνουν την αίσθηση ότι είναι αλάθητοι, ότι ξέρουν τι θέλουν, όμως κατά βάθος εμφανίζουν μια εσωτερική αίσθηση τρόμου, ανεπάρκειας, ντροπής, αδυναμίας, ενδεχομένως και κατωτερότητας. Πολλές φορές οι νάρκισσοι επιδιώκουν μη ρεαλιστικά ιδανικά και είτε πείθουν τον εαυτό τους ότι έχουν επιτύχει αυτούς τους μη ρεαλιστικούς στόχους, είτε αντιδρούν στην αποτυχία τους νιώθοντας ατελείς και όχι απλοί ή συνηθισμένοι άνθρωποι. Και στις δύο εκδοχές όμως η κατάληξη είναι η αίσθηση ανεπάρκειας και αδυναμίας που θα τους ξαναβάλει σε αυτό το φαύλο κύκλο επίδειξης (πλούτος, φήμη, ομορφιά) απόδειξης (αξίας, ανωτερότητας, ικανοτήτων) και αναζήτησης επιδοκιμασίας (από εξωτερικούς παράγοντες-πρόσωπα).
Το ντροπαλό παιδί που αναφέραμε πιο πάνω στις περισσότερες φορές ήταν σημαντικό πρόσωπο για τους γονείς και τους συγγενείς γενικότερα όχι για αυτό που πραγματικά ήταν αλλά για το είδος της λειτουργίας που εκπλήρωνε. Έτσι, μεγαλώνοντας το ναρκισσιστικό άτομο αναδύεται από ένα ιδιαίτερο είδος προσοχής ή και λατρείας από τους γονείς τα οποία όμως παρέχονται ή εκφράζονται υπό την προϋπόθεση ότι το παιδί θα ανταποκριθεί στους επίσης ναρκισσιστικούς σκοπούς του γονέα.
Η πόλωση και ο ναρκισσισμός είναι έννοιες που πάνε μαζί. Η μοναδική επιλογή που τα άτομα αυτά έχουν για να οργανώσουν τις εσωτερικές τους εμπειρίες είναι το “ολοκληρωτικά καλό”, καθώς σε αντίθετη περίπτωση ελλοχεύει ο κίνδυνος για το επαίσχυντο και ντροπιαστικό σενάριο της αποτυχίας. Αναπόφευκτα η θεωρία αυτή βάζει τους νάρκισσους μέσα σε ένα εκρηκτικό μείγμα συνεχούς έντασης, ανησυχίας, ψυχικής έντασης και ατέλειωτης προσπάθειας η οποία και αποτελεί την καλύτερη συνταγή για το ψυχικό “μπαμ” που κάποια στιγμή μοιραία θα συμβεί, όταν τα ναρκισσιστικά αποθέματα θα τελειώσουν.
Η παροχή βοήθειας σε τέτοιες προσωπικότητες εστιάζει κυρίως στην αυτοαποδοχή, όπως και στη δημιουργία πιο ουσιαστικών και αυθεντικών σχέσεων. Μέσω της ψυχοθεραπείας το άτομο θα προσπαθήσει να φτάσει σε σημείο να αποδέχεται τον εαυτό του με τις ατέλειές του. Κατά τη διάρκεια της θεραπείας τα άτομα αυτά θα βιώσουν στιγμές όπου θα αισθανθούν εύθραυστοι, στιγμές κατά τις οποίες η ευάλωτη αυτοεκτίμησή τους μοιραία θα μειωθεί, γεγονός που αποτελεί και μεγάλη πρόκληση για το θεραπευτή. Το να έρθει τελικά αντιμέτωπος ο μεγαλομανής εαυτός με την αδύναμη, περιορισμένη και παροδική φύση της ανθρώπινης ζωής είναι αναπόφευκτο. Όμως εάν κατά τη διάρκεια της θεραπείας τα ναρκισσιστικά άτομα μπορέσουν να επιτύχουν μιας μορφής ενσυναίσθηση, εάν καταφέρουν να αντικαταστήσουν το φθόνο ή την υποτίμηση με το θαυμασμό ή έστω το σεβασμό, εάν αρχίσουν να δέχονται τους άλλους ως ξεχωριστές και αξιοσέβαστες προσωπικότητες με τις δικές τους απόψεις και ανάγκες, τότε θα μπορέσουν να αποφύγουν την καταδίκη τους σε μία πικρή απομόνωση. Οι θεραπευτές καλούμαστε να ωθήσουμε τους νάρκισσους σε συναισθηματική έκφραση, σε ουσιαστικό διάλογο, καλούμαστε να τους ενθαρρύνουμε να κάνουν ερωτήσεις καθώς όλα όσα μόλις αναφέρθηκαν αποτελούν πρωτόγνωρες και δύσκολες καταστάσεις για τους ίδιους, με συστηματική δουλειά όμως είναι ικανές συνθήκες να τους λυτρώσουν από τον αυτοπεριορισμό που τους έχει οδηγήσει αυτή η οργάνωση της προσωπικότητάς τους.
Πηγές:
Glen O. Gabbard “Η Ψυχοδυναμική Ψυχιατρική στην κλινική πράξη”
Nancy McWilliams “Ψυχαναλυτική διάγνωση”