Αλήθεια, πόσο εξοικειωμένοι είμαστε με την έννοια της ψυχής, των συναισθημάτων και της συμπεριφοράς; Για ποιο λόγο οι πάσχοντες από ψυχικά νοσήματα εξακολουθούν να παραμένουν στιγματισμένοι σε μία εποχή όπου θεωρούμε πως έχουμε αφήσει πίσω μας προκαταλήψεις, διακρίσεις, δεισιδαιμονίες και άλλες πρακτικές που παραπέμπουν σε προηγούμενες δεκαετίες και αιώνες; Είναι όντως τόσο τρομερό και φοβερό να εμφανίσει κάποιος κατάθλιψη, αγχώδη συμπτωματολογία, ψύχωση ή κάποια άλλη ψυχική διαταραχή; Τι δικαιώματα έχουν οι ψυχικά πάσχοντες και κατά πόσο αυτά τηρούνται στη σημερινή εποχή;
Αυτά είναι λίγα από τα ερωτήματα με τα οποία θα ασχοληθούμε στο παρόν άρθρο με αφορμή την 10η Οκτωβρίου, η οποία θεωρείται η παγκόσμια ημέρα ψυχικής υγείας.
«Ζωντανή παραμένει η πίστη ότι ο κόσμος κυριαρχείται από αντιμαχόμενα καλά και κακά πνεύματα που συμπαρασύρουν την ανθρώπινη ύπαρξη στην αμείλικτη πάλη τους. Η πίστη αυτή διαμόρφωνε τότε και εξακολουθεί να διαμορφώνει σήμερα ένα μεταφυσικό πρότυπο της τρέλας. Η ψυχική ασθένεια συνδέεται με ένα θανάσιμο αμάρτημα και ο τρελός με την ενσάρκωση αόρατων δαιμονικών δυνάμεων. Ο λόγος που εκφέρουμε σήμερα για την τρέλα αποκαλύπτει πόσο επιμένουμε να την εγγράφουμε στο επίπεδο του αρνητικού. Ο τρελός περιβάλλεται από τον μανδύα μιας ριζικής ετερότητας. Και όλα αυτά συμβαίνουν σε μία εποχή που αυτάρεσκα χαρακτηρίζεται ως σύγχρονη και εξελιγμένη, σε μία εποχή όπου υποτίθεται ότι η ψυχική ασθένεια έχει αποβάλει το μεταφυσικό της περίβλημα και έχει παραδοθεί στα χέρια της επιστήμης. Σε μία εποχή όπου το δόγμα του ανιάτου της ψυχικής ασθένειας έχει προ πολλού καταρριφθεί. Πώς να ερμηνεύσει κανείς όλον αυτό τον απαξιωτικό και στιγματιστικό λόγο που ορθώνουμε για την ψυχική ασθένεια;» έγραφε πριν από μερικά χρόνια η Φωτεινή Τσαλίκογλου, καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Αθηνών και γνωστή συγγραφέας.
Μια αιχμηρή άποψη υποστηρίζει πως οι βλαβερές ασθένειες των ολίγων μας αποκαλύπτουν την ασθενή υγεία των πολλών. Ο πάσχων από οποιαδήποτε ψυχική ασθένεια μας τρομοκρατεί, μας υπενθυμίζει τη ρευστότητα των ορίων ανάμεσα στην ισορροπία και την ανισορροπία. Η πολλές φορές επίπλαστη φυσιολογικότητά μας επιβεβαιώνεται με το να απορρίπτουμε και με το να στιγματίζουμε τους ψυχικά πάσχοντες. Ακόμα μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει μία άλλη άποψη, σύμφωνα με την οποία μέσω της επαφής με τους ψυχασθενείς ενεργοποιούνται ασυνείδητοι αμυντικοί μηχανισμοί, οι οποίοι μας οδηγούν στην περιθωριοποίηση και στην απομόνωση αυτών των ανθρώπων. Σήμερα, νιώθουμε ίσως περισσότερο από ποτέ την ανάγκη να βεβαιωθούμε ότι είμαστε νορμάλ, φυσιολογικοί και ότι έχουμε προσαρμοστεί καλά στις απαιτήσεις της καθημερινότητας. Και ο καλύτερος και πιο απλοϊκός τρόπος για να σφραγίσουμε αυτή τη φυσιολογικότητα είναι η επαγωγική μέθοδος. «Δεν πάσχω από κάποια ψυχική διαταραχή, άρα είμαι φυσιολογικός. Συνεπώς, όλοι οι υπόλοιποι (ψυχωσικοί-διπολικοί-αγχώδεις-καταθλιπτικοί-βουλιμικοί κλπ) είναι διαταραγμένοι, πειραγμένοι, επικίνδυνοι, τρελοί.» Τείνουμε δηλαδή να προσδίδουμε νόημα στην έννοια της υγείας μέσω της περιγραφής της ασθένειας.
Ένας ακόμη λόγος που οδηγεί στον στιγματισμό των ψυχικώς πασχόντων είναι η ταύτιση της ψυχικής ασθένειας με την επικινδυνότητα, το έγκλημα, αλλά και την αυτοκαταστροφή, γεγονός το οποίο αποτελεί πλάνη. Η ψυχική νόσος από μόνη της σε καμία περίπτωση δεν οδηγεί σε έγκλημα ή αυτοκαταστροφή. Ίσως να ευνοούνται οι συνθήκες κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις (κοινωνικές, οικονομικές, περιβαλλοντικές), όμως δεν υπάρχει αιτιώδης σχέση μεταξύ τους. Δυστυχώς, όμως, αυτά που έχουμε ακούσει και κυρίως οι χαρακτηρισμοί που με τόση ευκολία αποδίδονται σε ανθρώπους που παρανομούν, αλλά και αυτά που μας αρέσει να βλέπουμε σε ταινίες και σειρές, είναι ικανά να μας προκαταβάλουν αρνητικά απέναντι σε αυτά τα άτομα. Και μόνο η γλώσσα που χρησιμοποιούμε για να περιγράψουμε τους ανθρώπους αυτούς είναι ικανή να τους στιγματίσει με τον πιο άσχημο τρόπο. Η γλώσσα, όχι μόνο οργανώνει τη λογική, αλλά πολλές φορές δομεί και αυτό που φανταζόμαστε ότι βρίσκεται εκτός λογικής. Χαρακτηρισμοί όπως ψυχοπαθής δολοφόνος, παρανοϊκή σύζυγος, ανθρωπόμορφο κτήνος, προκαλούν αρνητικούς συσχετισμούς και στιγματίζουν με τον χειρότερο τρόπο.
Εξαιρετικό ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζει και ο τομέας των δικαιωμάτων των ψυχικώς πασχόντων. Οι πάσχοντες λοιπόν έχουν δικαιώματα:
- Στην κατάλληλη και αξιοπρεπή περίθαλψη
- Στη θεραπεία από κατάλληλα καταρτισμένους ειδικούς ψυχικής υγείας
- Στην προστασία από κατάχρηση ή κακομεταχείριση
- Στην ενημέρωση και συγκατάθεση σε οτιδήποτε αφορά την πάθηση και την εξέλιξή της
- Στην προστασία των προσωπικών τους δεδομένων
- Στον ελάχιστο δυνατό περιορισμό
- Στην αποκατάσταση και την επανένταξη στη ζωή
- Στη διεκδίκηση
Η σημερινή πραγματικότητα, όμως, χαρακτηρίζεται από παραβιάσεις σε αρκετά επίπεδα και τομείς. Δυστυχώς, υπάρχει έλλειψη πρόσβασης σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας, γίνεται κατάχρηση της αναγκαστικής νοσηλείας κατά τη διάρκεια της οποίας αρκετές φορές θίγεται η αξιοπρέπεια του ασθενούς, ενώ δεν είναι λίγες οι διακρίσεις στον χώρο της εργασίας, της εκπαίδευσης και στην εν γένει συμμετοχή στην κοινωνική ζωή.
Πώς μπορούμε, όμως, να το αφήσουμε πίσω μας όλο αυτό; Τι είναι αυτό που μπορούμε να κάνουμε, ώστε τα άτομα αυτά να αποστιγματιστούν και να ζήσουν μια αξιοπρεπή ζωή; Η απάντηση είναι μέσω του σεβασμού, του οποίου οφείλουν να λαμβάνουν από την πολιτεία συλλογικά και από τον καθένα από εμάς ατομικά. Οφείλουμε να έρθουμε κοντά τους και σε αυτό μπορεί να βοηθήσει η εκπαίδευση και η ευαισθητοποίηση σε ζητήματα ψυχικών διαταραχών, μέσω δράσεων και εκδηλώσεων, όπως η παγκόσμια ημέρα ψυχικής υγείας. Επίσης, η εκπαίδευση από μικρή ηλικία και η εξοικείωση με την ψυχή, τα συναισθήματα και την ανθρώπινη συμπεριφορά είναι ικανή συνθήκη τόσο για την πρόληψη ψυχικών διαταραχών, όσο και για την επίδειξη σεβασμού σε άτομα που πάσχουν από διαταραχές τέτοιου είδους. Επιτέλους, η ψυχική υγεία θα πρέπει να σταματήσει να αποτελεί θέμα ταμπού. Ας είναι σήμερα η μέρα, λοιπόν, που θα κάνουμε ένα βήμα προς αυτή την κατεύθυνση!
